Nobel Kinh tế 2016 và những ứng dụng lý thú trong cuộc sống

Giả sử tôi và bạn có ý định cùng nhau mở một quầy bán nước chanh nho nhỏ. Chúng ta đều đồng ý rằng tôi sẽ mang đến tất cả những nguyên liệu cần thiết (thìa cốc, chanh, đường…) và bạn sẽ là người làm nước chanh. Tôi là người rót nước chanh vào cốc để bán, còn bạn là người thu tiền và trông nom tiền bạc. Cuối ngày, chúng ta chia đôi số tiền thu được.

Tuy nhiên, những mối nghi ngờ xuất hiện. Tôi lo sợ rằng có thể bạn sẽ gian lận và lấy đi phần tiền nhiều hơn. Do đó, chúng ta lập ra một hợp đồng quy định rằng số tiền thu về phải được chia một cách công bằng. Thế nhưng bạn cũng bắt đầu lo lắng: quầy nước chanh có thành công hay không phụ thuộc rất nhiều vào chất lượng của nước chanh. Điều gì sẽ xảy ra nếu tôi quyết định bỏ cuộc? Vì vậy, trong hợp đồng sẽ phải bổ sung những điều khoản quy định cặn kẽ trách nhiệm của mỗi người.

Các hợp đồng đóng vai trò rất quan trọng trong quá trình vận hành của nền kinh tế hiện đại. Chúng quy định ai sở hữu các tài sản (từ đất đai, nhà cửa cho đến những thứ nhỏ hơn như một bài hát) và họ sẽ có quyền sử dụng tài sản ấy như thế nào. Hợp đồng là trụ cột của ngành ngân hàng và bảo hiểm.

Các cá nhân đều muốn thu về lợi ích cho riêng mình, nhưng để tận dụng tối đa các cơ hội kinh tế, người ta thường phải hợp tác với nhau và tìm cách phân bổ đều lợi ích hay giảm xung đột lợi ích xuống mức thấp nhất. Đó chính là lý do hợp đồng ra đời và được sử dụng phổ biến. Thứ đơn giản mà quan trọng này cũng vừa giúp Oliver Hart, giáo sư gốc Anh đang công tác tại ĐH Havard, cùng với Bengt Holmstrom, giáo sư gốc Phần Lan đang giảng dạy tại trường MIT, nhận được giải Nobel Kinh tế 2016. Họ được tôn vinh vì các công trình nghiên cứu giúp chúng ta hiểu sâu hơn về cơ chế hoạt động của hợp đồng cũng như cách cải thiện hiệu quả của các hợp đồng.

Các nghiên cứu của Hart và Holmstrom chủ yếu tập trung vào sự cần thiết của sự thỏa hiệp và cân bằng các yếu tố khác nhau để đạt được kết quả tốt nhất (trade-off) trong quá trình lập hợp đồng. Ông Holmstrom phân tích các hợp đồng bảo hiểm để chỉ ra sự cân bằng giữa hai yếu tố: tính trọn vẹn của một hợp đồng bảo hiểm và nguy cơ khuyến khích rủi ro đạo đức.

Một số người có thể cho rằng khoản tiền đồng thanh toán (co-payments) mà đôi khi người mua bảo hiểm vẫn phải chi trả lúc khám bệnh và điều trị là một sự lãng phí; sẽ tốt hơn nếu người mua bảo hiểm được bảo hiểm toàn bộ. Tuy nhiên, các công ty bảo hiểm đưa ra khoản tiền này là để phòng tránh rủi ro đạo đức, khi một số người chọn cách sử dụng nhiều dịch vụ y tế hơn so với nhu cầu thực tế.

Ông Holmstrom cũng áp dụng suy luận này khi nghiên cứu về việc trả lương theo hiệu suất vốn đang rất phổ biến trong các doanh nghiệp. Nghiên cứu của ông chỉ ra rằng ngoài hiệu suất của nhân viên, nên tính đến cả hiệu suất về quản lý (ví dụ như so sánh giá cổ phiếu của công ty với các đối thủ cùng ngành thay vì chỉ riêng giá cổ phiếu của công ty đó). Tuy nhiên cái khó nằm ở chỗ phải tìm ra được một thước đo tốt.

Trong khi đó ông Hart chỉ ra những trường hợp hợp đồng không thể hoàn hảo vì không đoán trước được kết quả. Trong những trường hợp này, việc phân chia quyền quyết định đóng vai trò quan trọng. Ví dụ như trong hợp đồng nước chanh ở trên, chúng ta không thể biết trước điều gì sẽ xảy ra nếu có một quầy khác được mở ra ở bên kia đường để cạnh tranh trực tiếp với quầy của mình, nhưng trong hợp đồng có thể quy định ai là người có quyền quyết định sẽ làm gì trong trường hợp này.

Quyền quyết định thường đi kèm với quyền sở hữu. Theo ông Hart, quyền quyết định còn ảnh hưởng đến việc lựa chọn đâu là thứ nên ưu tiên trong hoạt động hàng ngày. Một nhà khoa học làm việc tại phòng R&D sẽ không; toàn tâm toàn ý nghiên cứu nếu như không được hứa hẹn sẽ nhận được cổ phần sở hữu trong tài sản sở hữu trí tuệ mà cô đang tạo ra.

Nghiên cứu của Hart và Holmstrom có những ứng dụng thực tế quan trọng, ví dụ như giúp hiểu được vai trò của quyền lực trong các mối quan hệ hợp tác từ đó đưa ra cách hạn chế trường hợp xấu xảy ra. Các công ty hoặc cá nhân chiếm thế thượng phong có được quyền lực cho phép họ hưởng lợi nhiều hơn từ những nỗ lực của cả hai bên, nhưng cũng có nguy cơ đánh chìm tất cả.

Do đó hợp đồng tồn tại là để tạo nên những mối quan hệ về quyền lực. Hợp đồng giúp hạn chế tình trạng lạm quyền hoặc khuyến khích những hành vi tốt khi mà một bên có quyền chấm dứt hợp đồng nếu các điều khoản bị vi phạm hoặc buộc bên còn lại phải hành xử đúng đắn hơn.

Trí thức trẻ/CafeF